«Oé  appleôù ËéÙ ËÛÂÓ öî ÈÎÔ ÁÂÁÒ, âó Ùˇá ÈÎ ˇˆ âïapple  ۈÙËÚ»

Transcript

1 στ Ë KHNH (ÛÙ ) EΛENH ΘΕΟΝΟΗ Ω! συµφορά µουø δυστυχία µε ζώνει. Μενέλαε, χαθήκαµεø απ το σπίτι βγαίνει όπου να ναι η µάντισσα ΘεονόηØ 1 βροντάει απ τις αµπάρες το παλάτι. 945 ΦύγεØ γιατί να φύγεις, αφού ξέρει, έτσι κι αλλιώς, πως είσαι εδώ φτασµένος; Η δόλια πάω χαµένη. Από την Τροία σώθηκες κι από βαρβάρους, για να ρθεις να πέσεις πάλι σε σπαθιά βαρβάρων; 950 Πήγαινε µπρος εσύ να µου φωτίζεις και κατά την πρεπούµενη συνήθεια µες στον αιθέρα ανέµιζε το θειάφι, για να ρθουν τ ουρανού πνοές καθάριεςø µε τη φωτιά καθάρισε το δρόµο, 955 ανόσιο αν τον µόλυνε ποδάρι, και το δαυλό µπροστά µου δώθε κείθε κούνησε να περάσω. 2 Έτσι τιµώντας τους θεούς, όπως ορίζω, πάλι µέσα την ιερή να πάτε φλόγα. Ελένη, 960 τι λες για τα µαντέµατά µου; Να τος ο άντρας σου ο Μενέλαος, έχει χάσει το είδωλό σου κι όλα τα καράβια. Ξέφυγες συµφορές, δυστυχισµένε, κι ήρθες χωρίς να ξέρεις αν θα µείνεις 965 ή θα γυρίσεις πίσω στην πατρίδαø υπάρχει αµάχη στους θεούς για σένα, 3 θα συναχτούν τη µέρα αυτή κι ο ίας θα λάβει την απόφασή του. Η Ήρα, που πρώτα σε κατέτρεχε, σε στέργει τώρα και θέλει να γυρίσεις πάλι στον τόπο σου µ αυτήν κι όλη η Ελλάδα να µάθει πως του Πάρη ο γάµος, δώρο της Αφροδίτης, ήταν ένα ψέµαø η Κύπριδα γυρεύει να εµποδίσει 975 το γυρισµό σου, για να µη φανεί έτσι πως µε το µάταιο γάµο της Ελένης της οµορφιάς επήρε το βραβείο. Η τύχη σου όµως κρέµεται από µέναø 5 στον αδελφό µου άµα σε φανερώσω, 980 χάθηκες, που το θέλει κι η Αφροδίτη, H EΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ Θ ΕΟΝΟΗΣ Πώς προαναγγέλλεται η είσοδος της Θεονόης; Πώς αντιδρά η Ελένη; Πώς εµφανίζεται η Θεονόη; Τι αποκαλύπτει στο Μενέλαο; Ποιο είναι το δίληµµά της; Τι αποφασίζει αρχικά η Θεονόη; à π 1. Σύµφωνα µε µια σύµβαση της τραγωδίας, η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται συνήθως από τον/την Kορυφαία ή από κάποιο πρόσωπο. O Eυριπίδης εδώ αξιοποιεί τη θεατρική σύµβαση, δηµιουργώντας παράλληλα µια δραµατική κατάσταση: η Eλένη ακούει τις θύρες να ανοίγουν και χάνει το θάρρος της. 2. Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες η µια κρατά ένα θυµιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειµένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η µάντισσα. 3. Η Θεονόη έχει τόσο µεγάλη προφητική δύναµη, ώστε να γνωρίζει ακόµα και τις ενδόµυχες σκέψεις και επιθυµίες των θεών. 4. H Ήρα αδιαφορεί για το Μενέλαο αυτό που την ενδιαφέρει στην ουσία είναι να εκδικηθεί την Αφροδίτη. 5. Με αυτήν τη φράση η Θεονόη δε θέλει να βάλει τον εαυτό της πάνω από την Ήρα και την Αφροδίτη, αλλά µόνο να τονίσει ότι καλείται η ίδια να πάρει µια απόφαση. 70 EYPIΠI H Eλένη

2 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης Κι ενώ η Kορυφαία εύχεται στο ζευγάρι να γλιτώσει από τις συµφορές του, η κρίσιµη στιγµή που οι δύο ήρωες περιµένουν πλησιάζει. Έρχεται η Θεονόη. ñ Με ποιες κινήσεις και εκφράσεις του προσώπου φαντάζεσαι ότι οι δύο σύζυγοι αντιδρούν στην επικείµενη εµφάνισή της; Η Θεονόη, που µας είναι γνωστή ήδη από τον Πρόλογο, κάνει επιτέλους την εµφάνισή της. Το κύρος της και η κρισιµότητα της παρέµβασής της σε αυτό το σηµείο δηµιουργούν µια σκηνή δέους, µια σκηνή δηλαδή που προκαλεί το βαθύ σεβασµό και µαζί το φόβο. ñ Πώς δηλώνεται αυτό στο κείµενο; ñ Με ποιους τρόπους µπορεί να αποδοθεί σκηνικά; ñ Παρατήρησε τη διπλανή φωτογραφία: Πιστεύεις ότι δηµιουργείται µια σκηνή δέους; Θεονόη Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς) A π Àª A E ªµ À Àª Ας θυµηθούµε όσα έχουµε ακούσει ως τώρα για τη Θεονόη. Ποιες προσδοκίες µάς έχουν γεννηθεί; Θα επαληθευτούν άραγε ή θα διαψευστούν; Η Θεονόη βρίσκεται, όπως φαίνεται και δηλώνει η ίδια, µπροστά σε ένα σοβαρό δίληµµα. ñ Ποιο είναι αυτό; ñ Ας σκεφτούµε τη σηµασία του για το έργο, την ίδια τη Θεονόη, τους θεατές/αναγνώστες. Αξίζει να σταθούµε στη διένεξη των θεών, που αναφέρει η Θεονόη, και στο δικό της ρόλο στην εξέλιξη των πραγµάτων. ñ Στον κόσµο του Eυριπίδη, όπου µέχρι τώρα ρυθµιστής δε φαίνεται να είναι το δίκαιο, σε τι µπορεί να ελπίζει ο άνθρωπος; Θεονόη Θεραπαινίδες (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς) ƒ K πª 1 «π ø ºƒ Àƒπ O ª E Àø π» X. Παλλαντζάς, Tο τέµπλο της Σπηλιανής apple apple ºÚ ÁÎÔ ÏË Î È Ë Û ÓÔ Â ÙÔ Êı Û ÓÙ ÂÈÛ ÏıÔÓ Ù ÏÔ ÂÈ ÙÔÓ Ó fió ÙÔ ÃÚÈÛÙÔ, Î È Ë Î Ú ÙˆÓ ËÛı ÓıË ı ÏappleÔ Î È ÁÏ Î ÙËÙ Ê - ÙÔÓ. ÈÂÚ  Èı ÚÈÛ ÌÂÙ ÂÓ ÔÌ Ô Û ÁÎÈÓ Ûˆ ÙÔ «ÈÛÂÏ ÛÔÌ È ÂÈ ÙÔÓ Ô ÎÔÓ ÛÔ», ÎÈ Ë ıâè ÙÔ ª Ï ÌÒ [ ] Ú ÈÛÂ Ó Û ÚÒÓË ÙÔ ÊÔ ÙÔ Ó Ô, ÂÓÒ È Á Ó ÎÂ È ÏÏ È Ó appleù Ó ÂappleÈÌÂÏÒ Ù Î Ó ÏÈ, Î È Ó Ó Ì Á appleï ıô ÎËÚ ˆÓ ÂÈ Ô Ì ÓÔ ÏÈ, Î È apple ÚÂÛÎÂ Û Ó ÌÂÁ ÏËÓ apple Ú Ó Ì ÍËÚ Í Ï Î È ÎÏ Ô ÂÈ ÙÔ appleúô ÏÈÔÓ ÙÔ Ó Ô, [ ] ÎÈ ÂÁ ÌÈÛ Ó ÓıÚ Î ÙÔ Ì Á apple Ú ÓÔÓ 1, ÙÔ Ûˆ fiìâóôó ÂÓÙfi ÙÔ ÈÂÚÔ Ì ÙÔ, ÎÈ ıâ- Û Ó ÙÔ apple Ú ÓÔÓ ÂÓ Ùˆ Ì Ûˆ ÙÔ Ó Ô, Ú Û È ÊıÔÓÔÓ Ï ÓÔÓ ÂÈ ÙÔ ÓıÚ Î. È ˆÛÊÚ ÓıË ÚÈÔ Ô Âfi ÔÛÌ Ó Â ˆ. Ï. apple È Ì ÓÙË, ÙÔ ÃÚÈÛÙfi ÛÙÔ ÛÙÚÔ ( applefiûapple ÛÌ ) (Aapplefi ÙÔ Ï. apple È Ì ÓÙË, Õapple ÓÙ, ÙfiÌ. 2, fiìô ) 1. apple Ú ÓÔ : ÌÂÙ ÏÏÈÎfi apple ÏÈÓÔ ÁÁ Ô, ÓÔÈ Ùfi ÛÙÔ apple Óˆ Ì ÚÔ, Ì Û ÛÙÔ ÔappleÔ Ô ÌÂÙ Ê ÚÂ- Ù È Ó ÂÙ È ÌÈÎÚ ÊˆÙÈ ÁÈ ı ÚÌ ÓÛË apple Ú ÛÎÂ Ê ÁËÙÔ. EYPIΠI H Eλένη 71

3 στ EΛE. κι αν πάω µε την Ήρα, θα σε σώσω σωπαίνοντας παρά την προσταγή του, να του το πω στη χώρα όταν θα φτάσεις. Για να σιγουρευτώ κι εγώ, ποιος τάχα 985 θα τρέξει να του πει τον ερχοµό του; 6 Ικέτισσα, ω! παρθένα, σου προσπέφτω και σε παρακαλώ απ της δυστυχίας τη θέση αυτή, για µένα και για κείνον, να µην τον χάσω, τώρα που τον βρήκα. 990 Στον αδελφό σου µην το µαρτυρήσεις πως ήρθε ο άντρας µουø έλα, γλίτωσέ τον, σε ικετεύω, την παλιά σου ευσέβεια για χάρη του αδελφού σου µην προδώσεις κερδίζοντάς του την ευγνωµοσύνη 995 µε ταπεινές κι άδικες πράξεις. Πάντα µισεί ο θεός τη βία και προστάζει ν αποκτούν όλοι δίκαια τ αγαθά τους. Ας µη ζητάει κανείς άδικα πλούτη. Ο ουρανός κι η γης είναι για όλους 1000 και πρέπει µες στο σπίτι του καθένας τα καλά να συνάζει, όχι το ξένο βιος στανικά να κλέβει. 7 Στο γονιό σου µ έδωσεν ο Ερµής να µε φυλάξει καλό απ τη µεριά, κακό απ την άλλη για τον άντρα µου εδώ που µε γυρεύει. Πώς θα µε πάρει, άµα χαθεί; Ο Πρωτέας σ ένα νεκρό µια ζωντανή θα δώσει; Το θεό και το γονιό σου ρώταø θέλουν ό,τι ο καθένας έχει, πάλι πίσω 1010 να του το δώσουν ή όχι; Βέβαια θέλουν. Μη χαριστείς στον άδικο αδελφό σου, το δίκαιο πατέρα σου αδικώντας. Προφήτισσα είσαι, στους θεούς πιστεύεις. Το δίκιο θ ατιµάσεις του γονιού σου 1015 κι έναν κακό αδελφό θα ευχαριστήσεις; Ντροπή για σε τα θεία να τα γνωρίζεις, τα τωρινά και τα µελλούµενα, όλα, και να µην ξέρεις τη δικαιοσύνη. 9 Με δέρνουν δυστυχίες, λύτρωσέ µε, 1020 την τύχη µου έτσι λίγο βοηθώνταςø O ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ E ΛΕΝΗΣ Τι ζητά η Ελένη από τη Θεονόη και µε ποιον τρόπο; Ποιες συµφορές της επικαλείται; Ã π 6. H ερώτηση αυτή ισοδυναµεί ουσιαστικά µε µια έµµεση εντολή. H Θεονόη δηλ. απευθύνει σε κάποιον µια εντολή. Σε ποιον όµως; Άλλοι µελετητές υποστηρίζουν ότι απευθύνεται στις γυναίκες του Xορού. Όµως καµιά δε σπεύδει να εκτελέσει τη διαταγή της, αφενός γιατί δεν επιθυµούν να βλάψουν το Μενέλαο και την Ελένη, αφετέρου διότι περιµένουν την έκβαση της ικεσίας της Eλένης. Άλλοι εξοβελίζουν τους δύο αυτούς στίχους και τους αποδίδουν σε κάποιον ηθοποιό που ήθελε να δηµιουργήσει δραµατική ένταση. 7. Ορισµένοι µελετητές αθετούν τους στίχους Γίνονται πάντως αναφορές στην αδικία, τη βία αλλά και την έννοια του δικαίου. 8. Kαλό, γιατί έτσι δεν πρόδωσε τον άντρα της κακό, διότι η αποµάκρυνση της Ελένης έδωσε τη δυνατότητα στον Πάρη να απαγάγει το είδωλο, µε ολέθριες συνέπειες για τους Τρώες και τους Έλληνες αλλά και τη φήµη της ίδιας της Ελένης. 9. ε διαφεύγει από την Eλένη η αντίθεση, που θα προβληµατίσει τη Θεονόη, ανάµεσα στην επιθυµία του Θεοκλύµενου και τη δικαιοσύνη. 72 EYPIΠI H Eλένη

4 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης Ας παρατηρήσουµε τις φωτογραφίες. ñ Ποιους δείκτες του κειµένου αξιοποιούν οι σκηνοθέτες για τη στάση και την κίνηση της Eλένης; A π Àª Θεονόη Eλένη Xορός (Λ. Φωτοπούλου A. Λαδικού, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς) Θεονόη Eλένη Mενέλαος (K. Παναγιώτου Ά. Συνοδινού Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης) A E ªµ À Àª Η Ελένη προσπαθεί να εξασφαλίσει τη σιωπή της Θεονόης. ñ Ποιους τρόπους πειθούς χρησιµοποιεί, για να πετύχει το στόχο της; ñ Ποια είναι τα επιχειρήµατά της; Σου φαίνονται πειστικά; ñ Αν ήσουν εσύ στη θέση της Ελένης, θα χρησιµοποιούσες και άλλα µέσα; Aν ναι, ποια; Στη ρήση της Ελένης υπάρχουν στοιχεία που θα µπορούσαν να συγκροτήσουν έναν κώδικα ηθικής συµπεριφοράς. ñ Ας τα επισηµάνουµε κι ας προσδιορίσουµε τον κώδικα ηθικής που συγκροτούν. ñ Ποιες σκοπιµότητες πιθανόν να υπηρετεί η ηρωίδα επικαλούµενη αυτό τον κώδικα; ƒ K πª 2 ÙËÓ ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ Ì Ì ÙÔ Ï- ÏÔ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÌÂ Û Ó ÙÔÓ appleúôêôúèîfi ÁÚ appleùfi ÏfiÁÔ, ÁÈ Ó appleâ - ÛÔ Ì Πappleôèôó Ó Â Ù ÙÈ applefi ÂÈ Ì Ó ÂÓÂÚÁ ÛÂÈ Û ÌÊˆÓ Ì ÙÈ ÂappleÈ ÈÒÍÂÈ Ì. È ÙÔ ÛÎÔapplefi Ùfi ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÌÂ Û Ó ıˆ ÙÔ apple - Ú Î Ùˆ ÙÚfiappleÔ (Â Ë appleâèıô ): H π ø ) ÙËÓ Âapple ÎÏËÛË ÛÙË ÏÔÁÈÎ, ÔapplefiÙ ÂappleÈÛÙÚ ÙÂ Ô Ì ˆ Ì Û Ù ÂappleÈ ÂÈÚ Ì Ù Î È Ù ÙÂÎÌ ÚÈ. ) ÙËÓ Âapple ÎÏËÛË ÛÙÔ Û Ó ÛıËÌ, ÔapplefiÙ Π٠Ê ÁÔ Ì ÛÂ È ÊÔ- Ú Ù ÓÈÎ, ÁÈ Ó ÂappleËÚ ÛÔ ÌÂ Û Ó ÈÛıËÌ ÙÈÎ ÙÔ ÎÙË. Á) ÙËÓ Âapple ÎÏËÛË ÛÙÔ ıô ÙÔ ÔÌÈÏËÙ Î È ÛÙËÓ ıâóù, ÔapplefiÙ ÌÂÙ ÂÈÚÈ fiì ÛÙ appleôèî Ï Ì Û, ÁÈ Ó apple ÚÔ ÛÈ ÛÙÔ Ì ÛÙ Ì ÙÈ ÙÔ ˆ ÍÈfiappleÈÛÙÔÈ. N EÏÏËÓÈÎ, TEE, 2Ô Î ÎÏÔ, OE B, 2004 EYPIΠI H Eλένη 73

5 στ ΧΟΡΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΣ όλοι µισούνε την Ελένη, βουίζει ολάκερ η Ελλάδα πως δεν ήµουν στον άντρα µου πιστή και στης Φρυγίας πήγα να ζήσω τα χρυσά παλάτια Όταν ξαναγυρίσω όµως στη Σπάρτη και µάθουν και το δουν πως απ το δόλο των θεών αφανιζόντουσαν στη µάχη και πως εγώ δεν πρόδωσα τους φίλους, φρόνιµη θα µε πουν και τίµια 11 πάλιø 1030 θα παντρευτεί κι η κόρη µου, που τώρα κανείς γαµπρός δεν τη ζητά, θ αφήσω την ξενιτιά µου εδώ τη µαύρη κι όλα τα καλά θα χαρώ του σπιτικού µου. Αν χανόταν αυτός κι ήταν θαµµένος, 1035 µακριά του θα τον έκλαιγα µ αγάπηø τώρα που ζει κι εσώθη, να τον χάσω; Αχ, µην τον φανερώσεις, σε ικετεύω, κάνε µου αυτήν τη χάρη και µιµήσου του ενάρετου πατέρα σου τους τρόπους Για τα παιδιά είναι η πιο µεγάλη δόξα, να θέλουν στους καλούς γονιούς να µοιάσουν. Τα λόγια σου γεµάτα δυστυχία κι εσύ για λύπηση. Ο Μενέλαος τώρα για να σωθεί, πώς θα µιλήσει τάχα; ε θα προσπέσω εγώ στα γόνατά σου µήτε θα κλάψω 13. Τα έργα µου στην Τροία θα ντρόπιαζα δειλιάζοντας, κι ας λένε πως κλαίνε κι οι γενναίοι όταν τους βρίσκουν οι συµφορές. 14 Ωραίο ετούτο, αν είναι 1050 ωραίοø όµως εγώ θα προτιµήσω τ αντρίκειο θάρρος. Αν σωστό λογιάζεις, να σώσεις έναν ξένο που γυρεύει τη γυναίκα του πίσω, τότε δώσ την και σώσε τονø 15 αλλιώς η δυστυχία 1055 για µε δε θα ναι η πρώτη, αλλά κι εσένα θα σε λένε κακιά. Στον τάφο απάνω θα ριχτώ του γονιού σου 16 και θα πω όσα κρίνω για µένα αντάξια και δίκαια κι όσα κεντήσουν την καρδιά σου. Γέρο, 1060 O ΛΟΓΟΣ TOY M ENEΛΑΟΥ Με ποιον τρόπο απευθύνεται στη Θεονόη; Ποια επιχειρήµατα χρησι- µοποιεί, για να την πείσει; Τι απειλεί να κάνει, αν δεν εισακουστεί; Ã π 10. Φρυγίας παλάτια = ανάκτορο του Πρίαµου. Tο επίθετο («χρυσά») δηλώνει τον πλούτο των ανακτόρων. 11. Aυτές τις αξίες («φρόνηση», «τιµιότητα») προβάλλει η Eλένη ως τους βασικούς παράγοντες που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά της. 12. H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενέλαου και υπογραµµίζει το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων». 13. Συνήθης πρακτική στις δίκες του 5ου αι. π.x. στην Αθήνα ήταν να καταφεύγει ο κατηγορούµενος σε δάκρυα ή να επιδεικνύει στο δικαστήριο τη γυναίκα και τα παιδιά του, για να συγκινήσει τους δικαστές. 14. Η αιδώς, δηλαδή το αίσθηµα της ντροπής, είναι στενά συνυφασµένη µε την ευγενική καταγωγή. Πάντως τους οµηρικούς ήρωες δεν τους εµποδίζει η ευγένεια να κλαίνε, όταν µάθουν το θάνατο προσφιλών τους προσώπων ή όταν δεν µπορούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους. 15. O Mενέλαος δένει τη µοίρα του µε την Eλένη. Nα σώσει τη ζωή του χωρίς αυτή δεν του αρκεί. 16. Aυτή η απειλή του Mενέλαου θα υπενθύµιζε στη Θεονόη τη δέσµευση που είχε αναλάβει ο Πρωτέας απέναντι στο ία. 74 EYPIΠI H Eλένη

6 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης A π Àª Αχ, µην τον φανερώσεις, σε ικετεύω, εκλιπαρεί η Ελένη τελειώνοντας την ικεσία της. ñ Μπορούµε να «παγώσουµε» τη στιγµή αυτή. Aς σκεφτούµε τη στάση, την κίνηση και την έκφραση της Ελένης, της Θεονόης, του Μενέλαου και των γυναικών του Χορού την ώρα που λέγονται αυτά τα λόγια. ñ Πώς αισθανόµαστε ακούγοντάς τα; A E ªµ À Àª Mε δέρνουν δυστυχίες φρόνιµη θα µε πουν και τίµια πάλι (στ ). Μελετητές της τραγωδίας, που πιστεύουν ότι η Ελένη είναι έργο πολιτικό και πίσω από την ηρωίδα κρύβεται η µορφή του Αλκιβιάδη, θεωρούν αυτούς τους στίχους ως υπαινιγ- µούς µε πολιτικό περιεχόµενο. ñ Tι µπορεί να υπαινίσσονται οι συγκεκριµένοι στίχοι; Aν υιοθετήσουµε αυτή την ερµηνευτική εκδοχή, ποιοι άλλοι στίχοι στο Pωµαϊκό ψηφιδωτό µε τη µορφή του Aλκιβιάδη λόγο της Ελένης θα µπορούσαν να θεωρηθούν υπαινιγµοί για τον Αλκιβιάδη; Αλκιβιάδης ( π.χ.) Επιφανής Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός. Κατηγορήθηκε για ιεροσυλία από τους πολιτικούς του αντιπάλους, ενώ βρισκόταν µε τον αθηναϊκό στρατό στη Σικελία, και προτίµησε, αντί να επιστρέψει στην Αθήνα, να προδώσει την πατρίδα του καταφεύγοντας στη Σπάρτη. Μετά όµως τη Σικελική καταστροφή οι Αθηναίοι προσβλέπουν πάλι σε αυτόν. Μπαίνοντας στη θέση της Θεονόης ñ Τι σκέφτεται άραγε και τι νιώθει η Θεονόη ακούγοντας την ικεσία της Ελένης; Ποιες δυνάµεις συγκρούονται µέσα της; Xορός (Aισχύλος, Iκέτιδες, K.E.Π.E.A.E.. «εσµοί», 1994, σκην. Σ. Nτουφεξής) ƒ K πª 3 «T π π K À π O ø A» ÔÈapplefiÓ È ÛÙ ÙÂ Î È ÛÙ ÚÈÛÙÂÚ Û ÚÈ ÛÂÌÓ ÎÚ ÙÒÓÙ Ù ÎÏ È ÙË ÈÎÂÛ ÙÔ Î Ì ÚÈ Ó appleôîú ÓÂÛÙ ÛÙÔ Í ÓÔ Ù appleâèó Î È ÎÏ Ù ÎÈ fiappleˆ ÙÔ ı Ï Ë Ó ÁÎË Û Ó appleúfiûê Á ÔappleÔ Â Ì ÛÙÂ, Î È Ó ÙÔ appleâ ÙÂ Ó Ì ıô Ó Î ı Ú appleˆ Î ı Úfi applefi Ì Â Ó Ô ÂÚ ÔÌfi Ì Ø Î È ı Ì ÛÙ appleúòù apple fiï fi È appleôï ÍÂı ÚÚÂÙ Ó Ó È Ë ÊˆÓ Û, Ì Ë fi Ë ÛÂÌÓÔappleÚfiÛˆappleË ÌÂ Û Ô Ï ÌÌ ÙËÓ ÔÏ Û Ó ÌËÓ ÙËÓ ÂÈÏÈÎÚ ÓÂÈ Ø ÎÈ Ô ÙÂ Ó appleúôùú ÂÈ Ë ÁÏÒÛÛ ÛÔ ÎÈ Ô Ù ÙÔ Ì ÎÚÔ Ó ÍÂÛ ÚÓÂÈ Ù ÏfiÁÈ ÛÔ, ÁÈ Ù Â Ó È, Ì ıâ, apple Ú appleôï ÙÔ ÙfiappleÔ Â Ò ÛÎÔÏÔÈ ÔÈ ÓıÚÒappleÔÈØ ı Ì * Ó appleô ˆÚÂ, ÊÔ Â Û È ÙË Ó ÁÎË, Í ÓË ÎÈ appleô ȈÁÌ ÓË Î È appleôù ÂÓ appleú appleâè Ó Ô Ó ÔÈ appleèô ÌÈÎÚÔ ÙË ÁÏÒÛÛ ÙÔ ÌÂÁ ÏË. ÈÛ ÏÔ, πî ÙÈ Â, ÛÙ (ÌÙÊÚ. I. Ú apple ÚË ) (Aapplefi ÙÔ OÈ ÙÚ Áˆ  ÙÔ AÈÛ ÏÔ, BÈ ÏÈÔappleˆÏ ÔÓ ÙË «EÛÙ») * ı Ì = ı Ì ÛÔ EYPIΠI H Eλένη 75

7 στ ΧΟP. που κατοικείς στο πέτρινο αυτό µνήµα, τη γυναίκα µου δώσ µου, τη ζητάωø στην είχε στείλει ο ίας να τη φυλάξεις για µένα. Είσαι νεκρός, το ξέρω, κι ούτε µπορείς να µου την πάρεις πια, µα ετούτη 1065 ποτέ τον τιµηµένο της πατέρα που από τον Κάτω Κόσµο τον καλούµε, δε θα δεχτεί να τον κακολογήσουνø 17 έχει τη δύναµη γι αυτό. Βοηθό σε κράζω, βαθύσκιωτε ΆδηØ πλήθος έχεις λάβει 1070 κορµιά για την Ελένη απ το σπαθί µουø πήρες την αµοιβή σουø τώρα ή φέρ τους στη ζωή πάλι, 18 ή ετούτη ανάγκασέ την να γίνει απ τον ενάρετο γονιό της ακόµα πιο καλή και να µου δώσει 1075 τη γυναίκα µου. Αν µου το αρνηθείτε, θα πω όσα δεν φανέρωσ η Ελένη. Πρώτα µάθε, τ ορκίστηκα να πολεµήσω τον αδελφό σου κι ένας απ τους δυο µας θα σκοτωθείø ξεκάθαρα το λέωø 1080 κι άµα δε χτυπηθεί µαζί µου κι έχει στο νου του να µας πιάσει τους ικέτες στον τάφο µε την πείνα, 19 απόφαση έχω να τη σκοτώσω κι ύστερα να µπήξω στα σπλάχνα µου το δίκοπο ξιφάρι 1085 στο µνήµα εδώ, να στάζει όλο το αίµαø κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγµένοι θα µείνουµε, για σένα αιώνιος πόνος και του γονιού σου ντρόπιασµαø κανένας, ούτ ο αδελφός σου, ούτε άλλος θα την πάρειø 1090 µονάχα εγώ και αν όχι για τη Σπάρτη, τότε στον Άδη. Αυτά γιατί; Μα εγώ δε θέλω κλαίγοντας σα γυναίκα 20 τη συµπόνιαø σαν άντρας ό,τι έχω θα το πράξω. Σωστό αν το κρίνεις, σκότωσέ µεø ωστόσο 1095 δε θα πεθάνω ατιµασµένος. Κάλλιο σ αυτά που λέω να στέρξειςø έτσι θα σαι και δίκαιη και θα πάρω την Ελένη. 21 Τα λόγια τους εσύ θα κρίνεις, κοίτα σε όλους η απόφασή σου αυτή ν αρέσει à π 17. Tο καθήκον του φύλακα περνά στον κληρονόµο και, εποµένως, η αθέτηση αυτού του καθήκοντος ατίµαζε ακόµα και το νεκρό. 18. Ο Μενέλαος εννοεί ότι, αν τελικά δε γυρίσει στη Σπάρτη µε την Ελένη, ο θάνατος τόσων ανθρώπων στην Τροία δε θα έχει κανένα νόηµα. 19. Το ενδεχόµενο να αποκλείσει ο Θεοκλύµενος την Ελένη και το Μενέλαο στον τάφο του Πρωτέα θυµίζει την περίπτωση του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία (5ος αι. π.x.), που, για να αποφύγει τη σύλληψη, κατέφυγε ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου και αποκλείστηκε από τους εφόρους. Λίγο όµως πριν πεθάνει από την πείνα, τον έσυραν έξω, γιατί θεωρούσαν µίασµα το θάνατο µέσα σε ναό. 20. Ο Μενέλαος έχει συγκινηθεί από όσα ο ίδιος είπε και προσπαθεί τώρα να πνίξει τη συγκίνησή του, επανερχόµενος στο ιδανικό του άντρα, που αντιµέτωπος µε τα δεινά δεν κλαίει. 21. Στα τελευταία του λόγια ο Mενέλαος επαναλαµβάνει και συνοψίζει το αίτηµά του, ακολουθώντας την τεχνική των επιλόγων των δικανικών λόγων, όπου συνοψίζονται όλα τα βασικά σηµεία. 76 EYPIΠI H Eλένη

8 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης A π Àª Μία ακόµα εκτενής ρήση Όµως ο ηθοποιός που ενσαρκώνει το Μενέλαο έχει τη δυνατότητα να µετατρέψει µια «στατική» σκηνή µονολόγου σε σκηνή µε δράση. ñ Ας εντοπίσουµε στο κείµενο τους σκηνοθετικούς δείκτες, που θα τον καθοδηγήσουν στην απόδοση του ρόλου του. O Λ. Bογιατζής ως Mενέλαος σε πρόβα A E ªµ À Àª Ο Μενέλαος αναλαµβάνει µε τη σειρά του να πείσει τη Θεονόη. ñ Ποιους τρόπους πειθούς χρησιµοποιεί, για να πετύχει το στόχο του; ñ Ποιες ηθικές αξίες επικαλείται; ñ Σε τι διαφέρει η τακτική που ακολουθεί από αυτήν της Ελένης; Oι ρήσεις της Ελένης και του Μενέλαου θυµίζουν σκηνή δικαστηρίου. ñ Ας αναζητήσουµε στη σκηνή που µελετάµε στοιχεία που φέρνουν στο νου µας δικαστικό αγώνα. ñ Τέτοιου είδους σκηνές ονοµάζονται «αγώνες λόγων», είναι συχνές στο θέατρο του Ευριπίδη και συνήθως αποτελούνται από: δύο αντιτιθέµενες εκτενείς οµιλίες, στίχους του Χορού που παρεµβάλλονται και στιχοµυθία µεταξύ των αντιπάλων. Σε τι µοιάζει και σε τι διαφέρει η σκηνή που µελετάµε από έναν τυπικό αγώνα λόγων; ƒ K πª 4 E π P π π Y ƒπ π O K. Kουν (όρθιος, αριστερά) στην Eπίδαυρο ÚÔ ˆÚÒÓÙ ÙÔ Ó ÛÌ ÓÙÈÌÂÙˆapple Û Ì ÔÚÈÛÌ Ó Â ÔÌ Ó. TÔ appleò Ó fiù Ó ÂΠ- ÓÔ ÙÔÓ Î ÈÚfi Ë ÙÚ Áˆ Î È Û Ó Úapple  ÙÔ ÎÔÈÓfi ÙË, Â Ó È Ì ÛÙÈÎ appleô ÂÌ ÂÓ Ù Í - ÚÔ ÌÂ. Yapple Ú Ô Ó, Û Ó apple Ú ÂÈÁÌ, ÂΠÓÔÈ ÔÈ ÙÚÔÌ ÙÈÎÔ ÌÔÓfiÏÔÁÔÈ. TÈ Î Ó Ó Ì ÙÔ ; [...] ŸÏË Ì Ë ÌÂÏ ÙË Î È ÂÚÁ Û Û ÛÙËΠÛÙÔ appleò ı appleô ÒÛÔ ÌÂ, ÙÈ ÂÎÊÚ ÛÙÈÎ Ì Û ı ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÛÔ Ì ÂÌÂ, ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ ÙÔ Û ÌÂÚ, ÁÈ Ó Î ÓÔ ÌÂ Ó ÁÁ ÍÔ Ó Ù ÚÁ Ù Ì ÙÈ Û ÁÎÂÎÚÈÌ Ó ÙÔ Ï ıâèâ ÙÔÓ ÛËÌÂÚÈÓfi ÓıÚˆappleÔ. K. KÔ Ó (Aapplefi ÙÔ K. KÔ Ó, K ÓÔ Ì ı ÙÚÔ ÁÈ ÙËÓ Ì, K ÛÙ ÓÈÒÙË ) EYPIΠI H Eλένη 77

9 στ ΘEO. ΧΟΡ. Είµαι ευσεβής και θέλω έτσι να µείνωø καθάριο θα κρατήσω τ όνοµά µου και του πατέρα, ουδέ στον αδελφό µου θα χαριστώ, αποκτώντας κακή φήµη. Έχω µες στην καρδιά µου από τη φύση 1105 ναό µεγάλο της δικαιοσύνης, κληρονοµιά, Μενέλαε, του Νηρέα κι όσο µπορώ, θα τη φυλάξω. Πάω µε τη γνώµη της Ήρας, γιατί θέλει το καλό σουø η Κύπρη ας µη θυµώσει 1110 µε µένα, εξάλλου εµείς οι δυο καµία δεν έχουµε συνάφεια, τι για πάντα παρθένα θα πασκίσω ν αποµείνω. 22 Κι όσο για τα πικρά παράπονά σου που λεγες στο γονιό µου εδώ στον τάφο, 1115 µαζί σου συµφωνώ κι άδικο θα ταν να µη σου δώσω πίσω τη γυναίκαø κι εκείνος το ίδιο θα κανε, άµα ζούσε. Υπάρχει βέβαια τιµωρία 23 για τούτα και σε νεκρούς και ζωντανούς. εν έχει 1120 ζωή η ψυχή των πεθαµένων, όµως αιώνια παίρνει νόηση, όταν σµίξει µε τον αθάνατον αιθέρα. 24 Τέλος, για να µην παν τα λόγια µου σε µάκρος, γι αυτά που µε ικετέψατε σωπαίνωø 1125 στην άµυαλη εγώ πράξη του αδερφού µου δε γίνοµαι βοηθός. Ωφέλεια θα βρει µεγάλη, κι ας µη φαίνεται έτσι, αν θα ναι ξανά καλός αντί ασεβής. Κοιτάχτε να βρείτε κάποια λύση στο φευγιό σαςø 1130 εγώ πηγαίνω δίχως να µιλήσω. Και πρώτα τους θεούς παρακαλέστεø η Κύπριδα να στέρξει να γυρίσεις, κι η Ήρα που λογιάζει αυτόν κι εσένα να σώσει, ας µην αλλάξει τη βουλή της Κι όσο µπορώ, νεκρέ πατέρα µου, όλοι πάντοτες ευσεβή θα σε φωνάζουν. Ο άδικος ποτέ χαρά δε βλέπει, µονάχα µε το δίκιο η σωτηρία. 25 H AΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ Θ ΕΟΝΟΗΣ Ποια απόφαση παίρνει η Θεονόη και πώς την αιτιολογεί; Tι πιστεύει για την ανθρώπινη ψυχή; Τι προτείνει στο Μενέλαο και την Ελένη; Ã π 22. Kαι στην αρχαιότητα θεωρούσαν την αποχή από τις απολαύσεις του σώµατος χαρακτηριστικό του αγνού βίου. Η Θεονόη προτιµά να µείνει παρθένα, απαρνείται δηλαδή τα δώρα της θεάς Αφροδίτης. 23. Στο πρωτότυπο: τίσις. H ιδέα της τιµωρίας που επιφυλάσσεται σε ένοχους νεκρούς συναντάται και σε αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις. 24. Όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η ψυχή δεν εξακολουθεί να ζει όπως προηγουµένως ( εν έχει ζωή η ψυχή των πεθαµένων), αλλά αποχωρίζεται από το σώµα και πηγαίνει στον ουρανό (τον αθάνατο αιθέρα), όπου ενώνεται µε τον αιθέρα διατηρώντας αθάνατη τη µνήµη και την ατοµικότητά της. Έτσι η ψυχή και µετά το θάνατο του σώµατος δεν ξεχνά το κακό που τυχόν έκανε και βασανίζεται αιώνια. Εδώ εκφράζεται η άποψη σχετικά µε την αθανασία της ψυχής, θέση που θα αναπτύξει αργότερα ο Πλάτωνας. Ο Ηρόδοτος, στην Iστορία του, αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ο πρώτος λαός που διατύπωσε τη θεωρία για την αθανασία της ψυχής και για τη µετεµψύχωση. 25. Οι στίχοι αυτοί εκφράζουν τη λαϊκή αντίληψη ότι µόνο ο δίκαιος ευτυχεί. Mε την παρέµβαση αυτή του/της Kορυφαίας ολοκληρώνεται η σκηνή αυτή και η Θεονόη αποχωρεί από το σκηνικό χώρο. 78 EYPIΠI H Eλένη

10 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης A π Àª Tέσσερις διαφορετικές παραστάσεις, τέσσερις διαφορετικές ερµηνείες... Mπορείς να τις διακρίνεις µε βάση τις φωτογραφίες της σελίδας αυτής; Θεονόη (I. Tσιριγκούλη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς) Θεονόη (K. Παναγιώτου, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης) Θεονόη (Λ. Φωτοπούλου, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς) A E ªµ À Àª Στην αρχή της σκηνής η Θεονόη αντιµετώπιζε ένα ισχυρό δίληµµα. Τώρα φαίνεται να έχει καταλήξει. Aνακοινώνει και αιτιολογεί την απόφασή της. Ας συζητήσουµε: ñ Ποιες από τις δυνάµεις που συγκρούονταν µέσα της επικράτησαν τελικά; ñ Ποιες αρχές καθόρισαν τη στάση της; ñ Σήµερα; Μας αγγίζουν οι επιλογές της; Για τη σκηνή που µελετάµε έχουν διατυπωθεί ποικίλες κρίσεις. Έχει υποστηριχθεί, για παράδειγµα, ότι: προσθέτει δραµατική ένταση και προωθεί την εξέλιξη του δράµατος στοχεύει στην προβολή της ρητορικής δεινότητας του Ευριπίδη είναι περιττή προσθέτει έναν κωµικό τόνο στο έργο προβάλλοντας αρχές και αξίες, δίνει βαθύτερες προεκτάσεις στο έργο... ñ Ας συζητήσουµε κάποιες από αυτές και ας αναζητήσουµε σε όλη τη σκηνή στοιχεία που θα µπορούσαν να τις στηρίξουν. Η µάντισσα αποχωρεί. Οι ήρωες µένουν µόνοι τους, χωρίς σαφείς οδηγίες για την απόδρασή τους ή έστω κάποιον υπαινιγµό για αίσιο τέλος Πώς περιµένεις να αντιδράσουν; ƒ K πª 5 Θεονόη (Σ. Φόρτωµα, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος) T π π π A π MappleÔÚÂ Ó Ê ÓÙ ÛÙ ÙÈ Û ËÙ ÛÂÈ ÍÂÛ ÎˆÛ Ó ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ ÙË Aı Ó ÔÈ appleâúèappleï ÓÒÌÂÓÔÈ Î È appleôï Ù ÍÈ ÂÌ ÓÔÈ ÛÔÊÈÛÙ, fiù Ó ÈÛ Ú ÛÙËÎ Ó fiùè ÂÓ apple Ú Ô Ó ÛÙ ıâú ÎÚÈÙ ÚÈ ÁÈ ÙÔ Î ÈÔ Î È ÙÔ Õ ÈÎÔ, fiùè, ËÏ, ÂÓ apple Ú Ô Ó ÛÙ ıâú Î È ÌÂÙ ÏËÙÂ Í Â. O ˆÎÚ ÙË, ÓÙ ıâù, appleúôûapple ıô Û applefi ÙË ÌÂÚÈ ÙÔ Ó appleô  ÍÂÈ fiùè apple Ú Ô Ó ÛÙ Ï ıâè Î appleôèâ Í Â, appleô Â Ó È ÛÙ ıâ- Ú Î È applefiï ÙÂ, Î appleôèâ Í Â appleô ÈÛ Ô Ó apple ÓÙÔ Î È apple ÓÙ. J. Gaarder, O KfiÛÌÔ ÙË ÔÊ, ÌÙÊÚ. M. AÁÁÂÏ Ô, N ÓÔÚ A.A. È ÓË EYPIΠI H Eλένη 79

11 στ Ë KHNH (ÛÙ ) ΕΛΕΝΗ Όσο περνά απ το χέρι της Θεονόης, 1140 Μενέλαε, γλιτώσαµεø µα πρέπει τον τρόπο να µου πεις που θα σωθούµε. ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΆκουσεØ µε του βασιλιά τους δούλους πολύν καιρό έχεις ζήσει στο παλάτι. EΛE. Τι θες να πεις; Ελπίδες µε γεµίζεις 1145 πως κάτι το καλό για µας θα κάνεις. ΜΕN. Μπορείς να πείσεις κάποιον από κείνους που χουν τ αµάξια να µας δώσουν ένα; EΛE. ΜπορώØ πώς θα ξεφύγουµε όµως, όταν δεν ξέρουµε το βάρβαρο αυτόν τόπο; 1150 ΜΕN. ε γίνεται. Αν κρυφτώ εκεί µέσα κι έτσι µε το σπαθί τον άρχοντα σκοτώσω; EΛE. ε θ άφην η αδελφή του, θα µιλούσε πως έβαλες στο νου σου να τον σφάξεις. ΜΕN. Ούτε καράβι υπάρχει να σωθούµεø 1155 βούλιαξε µες στο πέλαο το δικό µου. EΛE. Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκουø πως τάχα έχεις πεθάνει 1 θες να λέω; ΜΕN. Κακό σηµάδιø 2 αν κάτι θα κερδίσω, νεκρό ας µε πούνε τότε κι ας µην είµαι EΛE. Με τα µαλλιά κοµµένα και µε θρήνους γυναίκειους θα σε κλαίω εγώ µπροστά του. 3 ΜΕN. Κι αυτό πώς θα µπορέσει να µας σώσει; Παλιό το τέχνασµά σου και δεν πιάνει. 4 EΛE. Σαν πεθαµένο εγώ θα του ζητήσω 1165 σε πελαγίσιο τάφο να σε θάψω. ΜΕN. Λοιπόν σ αφήνειø πώς χωρίς καράβι, µετά από την ταφή µου, θα σωθούµε; EΛE. Θα του γυρέψω πλοίο για ν αδειάσω τις νεκρικές σου προσφορές στο κύµα ΜΕN. Καλά τα λες, µα πάνε όλα χαµένα, στη γης αν σε προστάξει να µε θάψεις. EΛE. Θα πούµε συνηθίζουν στην Ελλάδα σε χώµα τους πνιγµένους να µη θάβουν. ΜΕN. Βρήκες τη λύσηø θα ρθώ στο ίδιο πλοίο 1175 τα νεκρικά στολίδια να προσφέρω; EΛE. Και βέβαια πρέπει να σαι κι οι δικοί σου ναύτες, όσοι γλιτώσαν τη φουρτούνα. ΜΕN. Καράβι αν βρω αραγµένο, όλους τους άντρες πλάι πλάι µε γυµνά σπαθιά θα στήσω EΛE. ουλειά δική σου ετούτοø στα πανιά µας πρίµος αγέρας και καλό ταξίδι. T Ο Σ ΧΕ ΙΟ ΤΗΣ Σ ΩΤΗΡΙΑΣ Ποιες είναι οι προτάσεις του Μενέλαου και ποιες οι αντιρρήσεις της Ελένης; Ποιο σχέδιο αντιπροτείνει η Ελένη; Ποιος θα είναι ο ρόλος του Μενέλαου στο σχέδιο αυτό; Γιατί αποχωρεί η Ελένη; à π 1. Όπως όλοι οι άνθρωποι, έτσι και η Ελένη αισθάνεται άσχηµα αναφερόµενη στο θάνατο. Γι αυτό και η επιφυλακτική της διατύπωση. 2. Στην απάντηση του Mενέλαου είναι ιδιαίτερα εµφανής η επιθυµία του να αποφύγει τον κακό οιωνό. 3. Το κόψιµο των µαλλιών ήταν σηµείο πένθους, ενώ οι θρήνοι ψάλλονταν κυρίως από άντρες ή γυναίκες θρηνωδούς. Την πρώτη µαρτυρία γι αυτό δίνει ο Όµηρος, µιλώντας για αοιδούς, θρήνων εξάρχους. 4. Ήδη από τον Όµηρο το να αποκρύπτει κανείς την πραγµατική του ταυτότητα, προσποιούµενος το νεκρό ή τον απόντα, αποτελούσε ένα συνηθισµένο µοτίβο στη λογοτεχνία. 80 EYPIΠI H Eλένη

12 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης A π Àª Μετά την ανακούφιση από την απόφαση της µάντισσας, το κλίµα βαραίνει και πάλι ñ Ποια συναισθήµατα κυριαρχούν; Πώς, κατά τη γνώµη σου, µπορούν να αποδοθούν στη σκηνή; ñ Η µορφή του κειµένου βοηθάει στην απόδοσή τους; A E ªµ À Àª Ο Μενέλαος προτείνει, η Ελένη αντιτάσσει, η Ελένη αντιπροτείνει ñ Ας επισηµάνουµε τη συµβολή καθενός στην κατάστρωση του σχεδίου απόδρασης. ñ Mε βάση αυτήν ας αναζητήσουµε ορισµένα γνωρίσµατα του χαρακτήρα κάθε ήρωα. Έτσι διαµορφώνουµε σταδιακά µια άποψη για το ήθος* τους, ένα από τα κατά ποιόν µέρη της τραγωδίας. Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου, λέει η Ελένη και εκθέτει το δικό της σχέδιο απόδρασης. ñ Aς σχολιάσουµε το περιεχόµενο του στίχου σε συνδυασµό µε όσα ακολουθούν. Σε όλη αυτήν τη σκηνή παρακολουθούµε τους δύο ήρωες να αναζητούν τον τρόπο, µε τον οποίο θα σωθούν («µηχανή σωτηρίας»). Καταλήγουν στο δόλο κι ας έχουν υποφέρει τόσο πολύ από αυτόν. ñ Ας επισηµάνουµε τα µέσα που σκέπτονται να χρησιµοποιήσουν οι ήρωες σε αυτήν τους την προσπάθεια να γίνουν άλλοι. ñ Ας συζητήσουµε το δόλο ως µέσο σωτηρίας. Τι θα έλεγε γι αυτό: η Ελένη και ο Μενέλαος; ο Xορός; η Θεονόη; εσύ; Eλένη Mενέλαος (K. Kαραµπέτη Λ. Bογιατζής, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς) Iφιγένεια (E. Παπαδάκη, Iφιγένεια εν Tαύροις, Eθν. Θέατρο, 1941, σκην. T. Mουζενίδης) [ ÙËÓ πêèá ÓÂÈ ÂÓ ÚÔÈ ÙÔ Î ÙÂ, Ë ËÚˆ appleôúú appleùâè ÙÔ fiïô Î È ÙÔ Ì ˆ Ì ÛÔ ÛˆÙËÚ. ÙÔ apple Ú Î Ùˆ applefi- Ûapple ÛÌ Ë πêèá ÓÂÈ ÈÎ ÈÔÏÔÁ ÙËÓ ÂappleÈ- ÏÔÁ ÙË Ù.] ÂÓ Ì ı Ó ÎÚ ˆØ Ô ÙÂ Î Ó Ó Ó Ó apple ÙÒ fiïè. Ï! ø Ï ÛÙÔ Ì! ÂÓ Ï ÊÚÒÓÂÈ ÙÔ ÛÙ ıô Û Ó Î ıâ ÏËıÈÓ ÂÈappleˆÌ ÓÔ ÏfiÁÔ Ø ı ÚÚÔ Â ÓÂÈ, ÌfiÓÔ Û Ó ÂÈ ÂΠÓÔÓ, appleô ÎÚ Ê ÙÔ ÏΠÂÈ Î È Û ÏÔ ÚÈÁÌ ÓÔ Î È ÎÚÔ ÛÌ ÓÔ apple Ûˆ applefi Ó Ó ıâfi, Á ÚÓ Î È Ú ÛÎÂÈ ÙÔÓ ÙÔÍfiÙË. Ú ÍË ã - ÎËÓ ã (ÌÙÊÚ. K. à ٠fiappleô ÏÔ ) (Aapplefi ÙÔ B. Î ÙÂ, IÊÈÁ ÓÂÈ ÂÓ T ÚÔÈ, ˆ ÒÓË) ƒ K πª 1 T æ ª! AÓ Â Ó È, ÏÔÈapplefiÓ, Ó ÂÈappleˆıÂ Ó Ì, ı ÂÈappleˆı applefi ÙÔ Ê Ï - ΠÙË applefiïë Î È ÌfiÓÔÓ applefi - ÙÔ, ÁÈÈ Ó ÍÂÁÂÏ ÛÔ Ó Â Ù Π- appleôèô  ıúô  Ù Πappleôèô appleô- Ï Ù ÁÈ ÙÔ Î Ïfi ÙË applefiïë Ø Û fiïô ÙÔ ÏÏÔ ÂÓ ı ÂappleÈÙÚ appleâù È Ó ÁÁ Ô Ó Ùfi ÙÔ appleú ÁÌ. Ï ÙˆÓ, ÔÏÈÙ 3, 389 (ÌÙÊÚ. N. ÎÔ ÙÂÚfiappleÔ ÏÔ ) (Aapplefi ÙÔ Ï ÙˆÓ, ÔÏÈÙÂ, fiïè ) EYPIΠI H Eλένη 81

13 στ MEN. Ας πάψουν οι θεοί τα βάσανά µου. Για το χαµό µου ποιος θα πεις πως στο πε; EΛE. ΕσύØ 5 θα πεις πως γλίτωσες µονάχα 1185 και το Μενέλαο είδες να πεθαίνει. MEN. Και τα κουρέλια που χω φορεσιά µου για το ναυάγιο θα µιλούν καθάρια. 6 EΛE. Καλά είναι τώρα, τότες όµως όχιø γοργά να γίνει η συµφορά χαρά µας MEN. Πρέπει να µπω µαζί σου στο παλάτι ή εδώ βουβός να καρτερώ στον τάφο; 7 EΛE. ΕδώØ γιατί, αν θελήσει να σε βλάψει, το ξίφος σου κι ο τάφος θα σε σώσουν. Εγώ θα πάω µέσα, τα µαλλιά µου 1195 θα κόψω, αντί λευκά θα βάλω µαύρα, το πρόσωπό µου άγρια θα µατώσω. 8 Τρανός ο αγώνας και δυο τέρµατα έχει: Nα χάσω τη ζωή µου αν καταλάβουν τα σχέδιά µου ή να σε σώσω κι έτσι 1200 µαζί σου να γυρίσω πια στη Σπάρτη. Σεβάσµια Ήρα, ταίρι εσύ του ία, 9 απ τα δεινά, τους δόλιους, λύτρωσέ µας. Στων αστεριών το φέγγος και στα ουράνια που κατοικείς, υψώνουµε τα χέρια 1205 και σε παρακαλούµε. Κι εσύ κόρη της ιώνης, Αφροδίτη, που έχεις πάρει µε το δικό µου γάµο το βραβείο της οµορφιάς, 10 µη µ αφανίσεις. Φτάνουν τα βάσανα που τράβηξα, όταν τότε 1210 πρόσφερες τ όνοµά µου, όχι το σώµα, στους βάρβαρους. Αν θες να µε σκοτώσεις, άσε µε στην πατρίδα να πεθάνω. Για συµφορές αχόρταγή σαι πάντα κι ο έρωτας, το ψέµα, οι δολοπλόκες 1215 πράξεις σ αρέσουν τόσο και τα φίλτρα, που µες στα σπίτια φέρνουνε το αίµα. Αν κράταγες το µέτρο, θα γινόσουν η πιο γλυκιά θεά, ναι, το πιστεύω. 11 H ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΗΣ E ΛΕΝΗΣ Σε ποιες θεές προσεύχεται η Ελένη και τι ζητάει από καθεµιά θεά; Ã π 5. O λόγος της Eλένης είναι συνοπτικός αλλά ακριβής. Σε κάθε ερώτηση απαντά αρχικά κοφτά κι έπειτα διευκρινίζει το σχέδιο. 6. Τα κουρέλια αυτά αποδεικνύονται χρήσιµα τώρα, στην κατάλληλη στιγµή, γιατί θα είναι η απόδειξη ότι ο Μενέλαος είναι ναυαγός. 7. O Mενέλαος, ζητώντας τη συµβουλή της γυναίκας του, αποδέχεται πλήρως τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην κατάστρωση του σχεδίου. 8. Η συνήθεια να θρηνούν το νεκρό µε κοπετούς, µε οιµωγές, µε δυνατά κτυπήµατα στο στήθος, µε χαρακιές στα µάγουλα από τα νύχια, ώσπου να µατώσουν, είχε ασιατική προέλευση. Η αναφορά σε αυτές τις λεπτοµέρειες είναι χρήσιµη, για να είναι σε θέση οι θεατές να αναγνωρίσουν την Eλένη, όταν θα ξαναβγεί από το ανάκτορο µε διαφορετική σκευή. 9. Η Ελένη τονίζει ότι η Ήρα είναι σύζυγος του ία, για να της υπενθυµίσει ότι ως θεά του γάµου θα πρέπει να προστατεύσει τώρα και το δικό της γάµο. Eπιπλέον, η Ήρα είναι τώρα ευνοϊκή απέναντί της, σύµφωνα µε τη Θεονόη (στ ). 10. Στις προσευχές τους οι αρχαίοι, όταν ζητούσαν µια χάρη από τους θεούς, υπενθύµιζαν τι είχαν οι ίδιοι προσφέρει σε αυτούς (π.χ. πλούσιες θυσίες, αναθήµατα κ.λπ.) έτσι και η Ελένη υπενθυµίζει στην Αφροδίτη ότι χάρη σ αυτήν κέρδισε το βραβείο της οµορφιάς. 11. Στην προσευχή της στην Αφροδίτη η Ελένη αφιερώνει πολύ περισσότερους στίχους απ ό,τι στην Ήρα. Είναι εµφανής η προσπάθειά της να πείσει τη θεά. Παράλληλα, σε αυτό το σηµείο τονίζεται η αξία του µέτρου. 82 EYPIΠI H Eλένη

14 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης A π Àª Η Ελένη, πριν αποχωρήσει από τη σκηνή, προσεύχεται στις θεές. Με βάση το περιεχόµενο της προσευχής της, ας φανταστούµε τη στάση της και τον τόνο της φωνής της. A E ªµ À Àª Φτάνοντας στο τέλος του Επεισοδίου, µπορούµε να φέρουµε στο νου µας σηµαντικές στιγµές του: την απόφαση της Θεονόης, το δόλο των ηρώων µας, την προσευχή της Ελένης. ñ Από τι τελικά εξαρτάται η σωτηρία των ηρώων µας; Aς σταθούµε ειδικότερα στην προσευχή της Eλένης: ñ Πώς προσπαθεί να συγκινήσει την καθε- µιά θεά; ñ Πώς συνδέεται µε όσα προηγήθηκαν; ικαιολογείται ψυχολογικά; ñ Σε ποιες στιγµές αισθανόµαστε την ανάγκη να προσευχηθούµε; Ας θυµηθούµε την εικόνα που είχαµε διαµορφώσει για τον άνθρωπο στον Ευριπίδη: παιχνίδι των θεών και της τύχης. Φτάνοντας στο τέλος του ΒãEπεισοδίου, αξίζει να αναρωτηθούµε αν η εικόνα αυτή έχει µεταβληθεί. Θ. Pάλλης, H προσευχή ƒ K πª 2 A π ƒø π A π Ú appleâè, ÂappleÈappleÏ ÔÓ, Ó appleúôûı ÛÔ Ì fiùè ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ, Ì ÙË ÛÂÈÚ ÙÔ, appleúôûapple ıô Ó Ó ÓÙÈ- Ú ÛÔ Ó ÛÙÔÓ ÎfiÛÌÔ appleô ÙÔ appleâèïâ, fi È appleè ÌfiÓÔ Ì ÌÈ appleâèûì ÙÈÎ Î È appleôê ÛÈÛÙÈÎ apple ÓÙËÛË, ÏÏ Î È Ì ÔÏÔappleÏÔÎ Â Î È apple ÓÔ ÚÁ  appleô, Î È Ù, appleúôˆıô Ó ÙË Ú ÛË Î È Í ÓÔ Ó ÙËÓ appleôï appleïôîfiùëù ÙË. È ÓıÚˆappleÔÈ ÂÊÂ Ú ÛÎÔ Ó appleú ÁÌ ÙÈÎ ÌË Ó. J. de Romilly (Aapplefi ÙÔ J. de Romilly, H NÂÔÙÂÚÈÎfiÙËÙ ÙÔ E ÚÈapple Ë, ÌÙÊÚ. A. Ù ÛÈÓÔappleÔ ÏÔ - ÎÈ, K Ú Ì ÙÛ ) Aπό το πρόγραµµα της παράστασης Oδυσσεβάχ της Ξ. Kαλογεροπούλου (εκδ. Iθάκη) Ë Ó ÂÈÎÓ ÂÙ È ˆ Ë Ó Î ıôúèûùèî Ó ÌË. apple È Ó È ÙË Â Ó È ÂappleÈÎ Ó Ó Ï- Ï Óˆ ÓfiÙÂÚ applefi fi,ùè ÔÈ Û ÁÎÚÔ ÛÂÈ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ Ì ÙÔ ıâfi ÛÙÔ ÔÊÔÎÏ. Ò Ê ÛÈÎ ÂÓ Ô Ì appleè ÙÚ ÁÈÎ Î Ù ÛÙÚÔÊ Ø ÙÔ Î Ú ÎÈ ÙË Ë appleú appleâè Ó appleâú ÛÂÈ applefi ÌÂÚÈ- ÎÔ ÛÎÔapple ÏÔ, ÏÏ ÛÙÔ Ù ÏÔ ÚÌÂÓ ÂÈ ÌÂÙ ÊÔÚÈÎ Î È Î ÚÈÔÏÂÎÙÈÎ ÚÔ ÌÂÓÔ ÁÈ ÙÔ ÓÔÈ Ùfi apple Ï ÁÔ. ÓÓÔÂ Ù È fiùè Ô appleôèëù ÂÓ ÂÓ È Ê ÚÂÙ È ÙfiÛÔ ÁÈ Ù apple È Ó È Ù Î - ı Ù fiûô ÁÈ ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ, appleô Ì Û Û Ù ÔÎÈÌ ÂÙ È, Î ıò ÓÙÈı ÙÂÈ Û fiïâ ÙÈ ÓÙÈ- ÍÔfiÙËÙ appleô Û Ó ÓÙ ÙËÓ Â Ô Ï Ó ÙÔ (Â Ó È Ë Ï ÍË-Û ÓıËÌ ÙË ÂappleÔ ÙˆÓ ÛÔÊÈÛÙÒÓ). A. Lesky (Aapplefi ÙÔ A. Lesky, H ÙÚ ÁÈÎ appleô ËÛË ÙˆÓ Ú ˆÓ EÏÏ ÓˆÓ Bã, ÌÙÊÚ. N. X. XÔ ÚÌÔ È Ë, M.I.E.T.) EYPIΠI H Eλένη 83

15 στ E ƒø π 1, Στην πρώτη σκηνή, ο Μενέλαος αρνείται να δεχτεί ότι έχει απέναντί του τη σύζυγό του, την Ελένη. Πέρα από το είδωλο που έχει κρύψει σε σπηλιά, τι πιστεύετε ότι τον εµποδίζει να την αναγνωρίσει; 2. Τι εξυπηρετεί στη δραµατική οικονοµία η παράλειψη της Ελένης να ρωτήσει τη Θεονόη για την τύχη του Μενέλαου στο µέλλον; 3. Η συνάντηση της Ελένης µε το Μενέλαο µας θυµίζει πολύ έντονα την ανάλογη σκηνή µε τον Τεύκρο, στον Πρόλογο. Να συγκρίνετε τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίζουν την Ελένη οι δύο άντρες. 4. Mε βάση το περιεχόµενο των στίχων , φανταστείτε και γράψτε το διάλογο που διαµείφθηκε ανάµεσα στην Ελένη και τη Θεονόη. E ƒø π 2, Η εκτενής αφήγηση του Aγγελιαφόρου αναφέρεται σε γεγονότα που συνέβησαν εκτός σκηνής. Πώς θα µπορούσε να αποδοθεί σκηνικά η αγγελική αυτή ρήση; 2. Χωρίστε σε ενότητες τις ρήσεις του Aγγελιαφόρου, στους στ και στ Ποιες οµοιότητες παρουσιάζουν στον τρόπο ανάπτυξής τους; 3. Η αναγνώριση των δύο συζύγων ολοκληρώνεται σε δύο φάσεις. Πώς εξελίσσεται η κάθε φάση; 4. Yποθέστε ότι η αναγνώριση στη δεύτερη φάση της έγινε µε σηµάδια και προσπαθήστε να γράψετε το κείµενο µε βάση αυτή την εκδοχή. Τι θα άλλαζε στο έργο; 5. O Aγγελιαφόρος, µε βάση όσα είδε ή άκουσε, διηγείται επιστρέφοντας στην πατρίδα του σε κάποιο συµπατριώτη του την ιστορία του ειδώλου: πώς δηµιουργήθηκε αλλά και πώς εξαφανίστηκε, τις συνέπειες της παρουσίας του, καθώς επίσης και της εξαφάνισής του. 6. Σε ένα σύντοµο κείµενο καταγράφετε τα θέµατα, στα οποία αναφέρεται ο Aγγελιαφόρος µετά την αναγνώριση της Ελένης, και τις απόψεις που διατυπώνει για κάθε θέµα. 7. Γράφετε ένα κείµενο για το σκεπτικισµό του Ευριπίδη, για την τάση του δηλαδή να αµφισβητεί τις παραδοσιακές αντιλήψεις. Ποια στοιχεία θα αντλούσατε από τις συγκεκριµένες σκηνές; 8. Στα λόγια του Aγγελιαφόρου η τιµή της Ελένης αποκαθίσταται για µία ακόµα φορά στη συγκεκριµένη τραγωδία. Ποια είναι τα άλλα πρόσωπα που αποκαθιστούν την τιµή της ηρωίδας και τι εκπροσωπεί ο καθένας; π.x. υο θεατές µετά την παράσταση της Eλένης συζητούν για τους µάντεις και τη µαντική. O ένας υπερασπίζεται τις θέσεις του Eυριπίδη, ενώ ο άλλος διαφωνεί. Γράψτε το διάλογό τους. E ƒø π 3, Σε όλη τη σκηνή κυριαρχεί ο φόβος για ένα επικείµενο κακό. Να εντοπίσετετε στο κείµενο τα σχετικά σηµεία και να εξετάσετε πώς αντιµετωπίζουν την απειλή αυτή η Ελένη και ο Μενέλαος. 2. Σηµαντικό στοιχείο στη σκηνή αυτή αποτελεί η αµφιβολία και η επιβεβαίωση της συζυγικής πίστης. Αναζητήστε τα σχετικά σηµεία και παρακολουθήστε, µε βάση αυτά, πώς σκιαγραφείται το ήθος των ηρώων. 3. Ξαναγράφοντας τη σκηνή Η Ελένη απευθύνεται στο Μενέλαο και του εκθέτει σε συνεχή λόγο τις σκέψεις της µπροστά στον κίνδυνο που τους απειλεί. 84 EYPIΠI H Eλένη

16 Aπό την αναγνώριση στο σχέδιο απόδρασης E ƒø π 4, Ποια ατµόσφαιρα δηµιουργείται στη σκηνή µε την εµφάνιση της Θεονόης; Ποιες εικόνες από την καθηµερινή µας ζωή φέρνει στο νου; 2. Ποια είναι τα κίνητρα της δράσης των θεών, σύµφωνα µε τα λόγια της Θεονόης; Να συγκρίνετε την εικόνα αυτή των θεών µε τη χριστιανική αντίληψη για το θείο. 3. Η ρήση της Ελένης, ανάµεσα στα άλλα, περιλαµβάνει: α) το αίτηµά της, β) τα επιχειρήµατά της, γ) αναφορά στα προσωπικά της πάθη. Να εντοπίσετε στο κείµενο τα παραπάνω στοιχεία και να αναφερθείτε στη λειτουργία τους. 4. Με βάση την παρουσία και τα λόγια του Μενέλαου σε όλη την 4η σκηνή, πώς θα τον χαρακτηρίζατε: ñ γενναίο άνδρα; ñ καυχησιάρη στρατηγό; ñ δειλό άνθρωπο; ñ κάτι άλλο; Πιστεύετε ότι είναι τραγικό πρόσωπο; 5. Να σκιαγραφήσετε το ήθος της Θεονόης, όπως διαγράφεται από τα δικά της λόγια και από τα λόγια των άλλων γι αυτήν. 6. Είστε ένας από τους θεατές της παράστασης της Ελένης εκείνο το πρωινό του 412 π.x. Ανήκετε στην παράταξη που είχε υποστηρίξει τη Σικελική εκστρατεία. Πώς αισθάνεσθε ακούγοντας τα λόγια της Θεονόης; Ποιες σκέψεις σάς γεννούν; E ƒø π 5, Ποιο σχέδιο προτείνει η Ελένη; Προσπαθήστε να το αποδώσετε σε συνεχή λόγο σε 10 περίπου γραµµές. 2. Να συγκρίνετε την προσευχή της Ελένης µε την προσευχή του Χρύση, ιερέα του Απόλλωνα, στην Α ραψωδία της Ιλιάδας (στ , µτφρ. N. Kαζαντζάκης I. Θ. Kακριδής, OE B, 1999). Ποια κοινά στοιχεία εντοπίζετε; apple ÎÔ Û ÌÔ, ÛËÌÔ fií ÚÂ, appleô Î ÂÚÓ ÙË ÃÚ Û Î È ÙËÓ ÙÚÈÛ ÁÈ ÏÏ, ÎÈ ÛÊ ÏÙ ÙËÓ ÓÂ Ô ÊÂÓÙ ÂÈ, ÔÓÙÈÎÔ ÌÔÓ, Ó ÛÔ ÛÙ Á Û Ó fi ÚÈÙˆÌ ÓÔ Î appleôùâ ˆ ÙÒÚ ÂÁÒ, ÁÈ Ó ÛÔ Î apple È ÌÂÚÈ appleôù ÌÔ, ÁÈ ÛÈ ÁÈ Ù Ú ÛÈ, Âapple ÎÔ ÛÂ Î È ÒÛÂ Ó appleïâúòûô Ó ÔÈ Ó Ô Ì ÙÈ Û Á Ù ÛÔ Ù ÎÚ appleô ˆ ÛÂÈ! 3. Kάποιοι µελετητές υποστηρίζουν ότι στη σκηνή αυτή αναδεικνύεται η επινοητικότητα της Eλένης και γενικότερα η ικανότητα του ανθρώπου να αντισταθεί µε το µυαλό του στη δύναµη της εξουσίας. Aναζητήστε στη σκηνή στοιχεία που µπορούν να επιβεβαιώσουν την άποψη αυτή. 4. Ένα µέλος του Xορού, ακούγοντας την απόφαση της Θεονόης και το σχέδιο της απόδρασης, αναπολεί και συλλογίζεται. ª π A πø Τώρα που έχει προχωρήσει η µελέτη του έργου, µπορείτε όσοι ασχολείστε µε την αποδελτίωση να γυρίσετε πίσω και ίσως να επανεκτιµήσετε κάποια σηµεία. Έτσι, µπορείτε να συµπληρώσετε τα δελτία σας. Προτείνουµε εδώ τα εξής θέµατα, που µπορείτε να αποδελτιώσετε από την αρχή του έργου: 11) το µνήµα του Πρωτέα, 12) η ανθρώπινη επινοητικότητα. EYPIΠI H Eλένη 85

17 στ ƒ ƒπ Το τµήµα σας ανεβάζει το Β Επεισόδιο της Ελένης και εσείς, σε συνεργασία µε άλλους συµµαθητές σας, αναλαµβάνετε να σχεδιάσετε: τα κοστούµια της Ελένης, του Μενέλαου και της Θεονόης έχοντας ολοκληρώσει τη µελέτη του Eπεισοδίου και παίρνοντας ίσως ιδέες από το φωτογραφικό υλικό του βιβλίου σας, σε ποια ενδύµατα θα καταλήγατε; µία αφίσα µε τη βοήθεια Η/Υ και αξιοποιώντας εικόνες του βιβλίου, δηµιουργήστε µε την κατάλληλη επεξεργασία τη δική σας αφίσα. Τυπώστε τη δουλειά σας και παρουσιάστε τη στην τάξη. Aντώνης Φωκάς, κοστούµι για την Kλυταιµνήστρα, Aισχύλος, Aγαµέµνων, Eθνικό Θέατρο, 1965 Iωάννα Παπαντωνίου, σχέδιο για το κοστούµι της Kλυταιµνήστρας, Aισχύλος, Xοηφόροι, H.ΠE.ΘE. Λάρισας «Θεσσαλικό Θέατρο», 1992 E ƒ π 1. Είδωλα και πλάνη: Ξεκινώντας από τη µυθολογία και τη λογοτεχνία, αναζητήστε το «είδωλο» στα Θρησκευτικά, τη Φυσική αλλά και την καθηµερινή µας ζωή. Παρουσιάστε τα αποτελέσµατα της αναζήτησής σας στους συµµαθητές σας. 2. Μαντική τέχνη: Ο Ευριπίδης, µέσω του Aγγελιαφόρου, καταγγέλλει τους µάντεις και απορρίπτει τη µαντική τέχνη ως µέθοδο διακρίβωσης της βούλησης των θεών και πρόβλεψης του µέλλοντος. 25 αιώνες µετά: Τι; Συζητήστε το θέ- µα µε παραδείγµατα από την Iστορία, τη Λαογραφία, την καθηµερινή σας εµπειρία. Ποια η άποψη της Oρθόδοξης χριστιανικής Eκκλησίας; 3. Τα ράσα κάνουν ή δεν κάνουν τον παπά; Ο βασιλιάς Μενέλαος, αγνώριστος µες στα κουρέλια του, φαίνεται να χάνει το κύρος του. Αυτή όµως η άθλια ενδυµασία τού είναι τώρα πολύτιµη. Mελετήστε γενικότερα το ρόλο του ενδύ- µατος στη ζωή µας (στολές, µεταµφίεση, µόδα ). 86 EYPIΠI H Eλένη